Prawo w dawnym mieście – dziedzictwo przeszłości, narzędzie modernizacji

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

27 maja 2024 r.

Prawo bez wątpienia było jednym z kluczowych czynników definiujących miasta w okresie przedindustrialnym. Autonomia prawna i sądowa leżały bowiem u samych podstaw rozwiniętego w średniowieczu modelu samorządności miejskiej, a jego rozpowszechnienie się na ziemie Europy Środkowej powiązane zostało z kolei z adaptacją obcego systemu prawa niemieckiego. Odrębność mieszczaństwa symbolicznie podkreślały fortyfikacje, wyraźnie wyznaczające jedną z granic sądownictwa gminy. Miasta nie były jednak wewnętrznie monolitami pod względem prawnym, ponieważ na ich obszarze istniały enklawy innych jurysdykcji (np. kościelnych, uniwersyteckich czy monarszych), a samo mieszczaństwo było podzielone na różniące się statusem grupy, m.in. w kwestii posiadania prawa miejskiego albo przynależności do korporacji rzemieślniczych. Co więcej, odmienności istniały nawet między ośrodkami działającymi w oparciu o ten sam model ustrojowy, czego źródłem była przede wszystkim nadawane indywidualnie przywileje oraz uchwalane wewnętrznie normy regulujące funkcjonowanie gminy. Świadczą one jednocześnie, że otoczenie prawne, w którym działały miasta, nie było statyczne i podlegało ono ciągłym przemianom, inspirowanym choćby przez władze zwierzchnie albo konflikty i napięcia społeczne wśród mieszkańców gminy. Innym zachodzącym w czasie procesem było także stopniowe rozszerzanie się znajomości prawa i jego procedur, czego śladem były m.in. rozwój akt dokumentujących działalność sądownictwa albo upowszechnianie się statutów cechowych.

Tak rozumiane prawo mogło być więc jednocześnie instrumentem modernizacji życia miejskiego oraz czynnikiem konserwującym relacje społeczne i gospodarcze w mieście. Dlatego w nawiązaniu do głównego tematu konferencji Komisji Historii Miast proponujemy podjęcie tematu wpływu prawa i jego instytucji na życie miasta w kontekście zarówno wprowadzanych przy jego użyciu reform, jak i jego egzekwowania w przypadku przekroczenia ustanowionych norm. Pod tytułowym zagadnieniem rozumiemy nie tylko sam system prawa miejskiego (rozumiany jako wzorzec organizacji gminy), ale też lokalną legislację (np. rad miejskich, reprezentacji pospólstwa, cechów), prawodawstwo państwowe powszechne i indywidualne, a także inne systemy prawne (np. prawo kościelne), o ile oddziaływały one na miasta. Istotny będzie przy tym tak modernizacyjna rola prawa w życiu gmin i ich mieszkańców, jak wpływ istniejących już norm na funkcjonowanie miast.