Wstęp
Celem powołania grupy badawczej jest zaproponowanie innowacyjnego podejścia do zagadnień leżących na styku studiów nad dziedzictwem i studiów nad mobilnością. Pomocne w tym ma być wykorzystanie koncepcji wielozmysłowości zarówno jako ujęcia teoretycznego jak i metodologiczego. Inicjatywa prowadzona jest w powiązaniu z działalnością transnarodowego zespołu badawczego (TRT) "Mobilność i migracja" utworzonego w ramach obszaru tematycznego Una Europa Cultural Heritage (CH). Głównymi koordynatorami projektu są dr hab. Magdalena Banaszkiewicz, prof. UJ, dr Karolina Nikielska-Sekuła.
Uzasadnienie
Podejście multisensoryczne nabiera coraz większego znaczenia w naukach społecznych i humanistycznych. Choć nie jest nowe i a jego podstawy zostały sformułowane przez Maurice'a Merleau-Ponty'ego (1962), Sarah Pink (2009, 2013), Paula Stollera (1997), Nadię Seremetakis (1996, 2019) i Davida Howesa (1991, 2003), obecnie poszerza swój zakres, obejmując nowe obszary badań w ramach różnych dyscyplin. Powiększająca się grupa studiów wykorzystujących perspektywę multisensoryczną dowodzi, że teoretyczne i metodologiczne otwarcie wielozmysłowość przyczynia się do lepszego rozumienia badanych zjawisk w dyscyplinach takich jak antropologia, socjologia, geografia człowieka, archeologia i inne.
Jednocześnie, studia nad dziedzictwem pod wpływem globalizacji, masowych migracji i masowej turystyki trwale splotły się z procesami mobilności. Skrzyżowanie studiów nad dziedzictwem i studiów nad mobilnością stało się przedmiotem szeroko zakrojonych badań, w ramach których powstają prace naukowe na temat zależności pomiędzy dziedzictwem i turystyką, wzrosło zainteresowanie dziedzictwem migrantów oraz dziedzictwem i polityką w kontekście mobilności, a także poszerzyło się pole studiów nad pamięcią. Te zmiany zaowocowały świeży spojrzeniem w ramach krytycznego podejścia do dziedzictwa. Choć bogate poznawczo, zainteresowanie łączeniem różnych aspektów dziedzictwa i procesów mobilności nie zawsze oznacza harmonijny transfer wiedzy między poszczególnymi polami badawczymi, co prowadzi do powstania luk teoretycznych.
Zarówno praktyka badania, jak i prezentowania dziedzictwa staje się stopniowo coraz bardziej otwarta na podejście wielozmysłowe. Dotyczy to wystaw muzealnych, które angażują w ekspozycję nie tylko wzrok, ale także zapach, dotyk i dźwięk (zob. ANAMED 2016; Miotto 2016; Davis & Thys-Şenocak 2017), oraz wyborów metodologicznych badaczy dziedzictwa, którzy chętnie stosują metodologie wizualne i sensoryczne w badaniach nad dziedzictwem (Wang et. al. 2020) i turystyką (Rakić & Chambers 2012). Nowe wymiary dziedzictwa wyłaniające się z mobilności, zmiany kulturowej i przynależności do sieci horyzontalnych kwestionują tradycyjne przypisanie dziedzictwa społeczności lokalnej, która identyfikuje się z konkretnymi zasobami przeszłości. Z drugiej strony, odejście od okulocentryzmu i logocentryzmu jest konsekwencją krytycznej refleksji nad redukcyjnością podejścia dyskursywnych i wizualnych reprezentacji dziedzictwa (Waterton & Watson 2010). Dyskusje na temat natury afektu i emocji w tworzeniu dziedzictwa, ucieleśnienia i performatywności uprzywilejowują różne subiektywnie usytuowane podmioty zaangażowane w spotkania wewnątrz- i międzykulturowe (Smith 2021).
Studiowanie mobilności przez soczewkę multisensoryczną zostało docenione przez różnych badaczy, którzy zwrócili uwagę na to, jak doświadczenia sensoryczne mogą tworzyć bariery w kontaktach między miejscowymi a osobami w ruchu (Dey 2021; Low 2005; MacQuarie 2021). Omawiane były aspekty ucieleśnienia procesu adaptacji migrantów (Bendixsen, 2020; Willen 2007), opisywano transnarodowe przestrzenie zmysłów (Low & Kalekin-Fishman 2016), problematyzowano związek zmysłów z kategorią domu, który ma mobilny charakter (Ahmed 1999), a także rozpatrywano zmysły jako część doświadczenia turystycznego (Urry 2002).
Rosnąca liczba badań wykorzystujących podejście multisensoryczne w ramach studiów nad dziedzictwem i mobilnością, choć nie wyczerpuje tematu, wyznacza owocny kierunek dalszych badań wielozmysłowości w obrębie obu obszarów badawczych i pomiędzy nimi. Nasza grupa badawcza chce pójść o krok dalej, wypełniając teoretyczną i empiryczną lukę między studiami nad dziedzictwem a studiami nad mobilnością za pomocą perspektywy wielozmysłowej. Ambicja ta wyraża swój nowatorski potencjał przede wszystkim z dwóch względów. Po pierwsze, próbuje wypełnić lukę między dziedzictwem a mobilnością, nie tylko badając empirycznie kwestie z pogranicza tych dwóch obszarów, ale przede wszystkim tworząc dialog teoretyczny, którego efektem są nowatorskie perspektywy czerpiące z intelektualnych osiągnięć zarówno studiów nad dziedzictwem, jak i studiów nad mobilnością. Ułatwi to zastosowanie podejścia multisensorycznego, które pozwoli spojrzeć na badane kwestie przez nowe soczewki teoretyczne, epistemologiczne i metodologiczne, uznające związek między racjonalnymi procesami tworzenia dziedzictwa w kontekście mobilności a cielesnymi doświadczeniami, które wspomagają ten proces. Prowadzi to do drugiego aspektu, a mianowicie prowadzenia badań aktywnie wykorzystujących teoretyczne, epistemologiczne i metodologiczne ramy, które uznają przesłanki zwrotu sensorycznego w naukach społecznych i humanistycznych (Howes 2021; Pink 2011; Lauwrens 2012; Skeates & Day 2019).
Główne działania i rezultaty
Podstawowym działaniem grupy badawczej jest współpraca nad projektem tomu zbiorowego, który zostanie złożony w prestiżowym międzynarodowym wydawnictwie specjalizującym się w zagadnieniach krytycznych studiów nad dziedzictwem. Współtwórcy tomu zostaną wybrani w oparciu o otwarty nabór na przygotowanie rozdziałów do książki. Kluczowe dla tego projektu synergie między badaniami członków grupy będą osiągane poprzez regularne dyskusje online, a przede wszystkim poprzez warsztaty stacjonarne, które odbędą się w Krakowie pod koniec kwietnia 2023 roku. Warsztat przewiduje krytyczną pracę nad poszczególnymi rozdziałami i sekcjami tematycznymi. Uczestnicy będą współpracować ze sobą, wspierani przez doświadczonych badaczy światowej sławy, którzy zgodzili się wziąć udział w projekcie jako dyskutanci.
Oprócz redagowanego tomu przewidywane są dalsze działania wspierające kontynuację współpracy (zgłaszanie paneli/wystąpień na konferencjach międzynarodowych, działania upowszechniające w ramach Think Tanku, dalsze prace nad grantami zewnętrznymi na rozwój problematyki badawczej).
Literatura:
- Ahmed, S. (1999). Home and Away: Narratives of Migration and Estrangement. International Journal of Cultural Studies, 2(3), 329–347.
- Bendixsen, S. K. N. (2020). Existential Displacement: Health Care and Embodied Un/Belonging of Irregular Migrants in Norway. Culture, Medicine, and Psychiatry, 44(4), 479–500.
- Davis, L.. & Thys-Şenocak, L. (2017). Heritage and scent: research and exhibition of Istanbul’s changing smellscapes. International Journal of Heritage Studies, 23(8), 723–741.
- Dey, I. (2021). Smells, Intimate Labor and Domestic Work in Delhi, India. The Senses and Society, 16(3), 339–350.
- Everyday Sounds: Exploring Sound Through Daily Life. (2016). Exhibition at the display at Koç University’s Research Center for Anatolian Civilizations (ANAMED)
- Fırat, H. B. (2021). Acoustics as tangible heritage: re-embodying the sensory heritage in the boundless reign of sight. Preservation, Digital Technology & Culture, 50(1), 3–14.
- Heywood, I. & Sandywell, B. (Eds.). (2011). The Handbook of Visual Culture. London & Dublin: Bloomsbury Publishing.
- Howes, D. (Ed). (1991). The Varieties of Sensory Experience. Toronto: University of Toronto Press.
- Howes, D. (Ed). (2003). Sensual Relations: Engaging the Senses in Culture and Social Theory. Ann Arbor: University of Michigan Press.
- Howes, D. (Ed). (2005). Empire of the Senses: The Sensual Culture Reader. Oxford: Berg.
- Lauwrens, J. (2012). Welcome to the revolution: The sensory turn and art history. Journal of Art Historiography, 7, 1–17.
- Low, K. E. Y. (2005). Ruminations on Smell as a Sociocultural Phenomenon. Current Sociology, 53(3), 397–417.
- Low, K.E.Y & Kalekin-Fishman, D. (2016). Afterword: Towards Transnational Sensescapes. In Kalekin-Fishman, D. & Low, K.E.Y. (Eds.), Everyday life in Asia: social perspectives on the senses, London and New York: Routledge, 195–204.
- MacQuarie, J. C. (2021). The Researcher’s Nightworkshop: A Methodology of Bodily and Cyber-Ethnographic Representations in Migration Studies. In Nikielska-Sekula, K., Desille (Eds.), A. Visual Methodology in Migration Studies: New Possibilities, Theoretical Implications, and Ethical Questions. Cham: Springer Nature, 293–314.
- Merleau-Ponty, M. (1962). Phenomenology of perception. London: Routledge.
- Miotto, L. (2016). Using scents to connect to intangible heritage: Engaging the visitor olfactory dimension: Three museum exhibition case studies. In 2016 22nd International Conference on Virtual System & Multimedia (VSMM). IEEE, 1–5.
- Pink, S. (2011). Sensory digital photography: re-thinking ‘moving’ and the image. Visual studies, 26(1), 4–13.
- Pink, S. (2013). Engaging the Senses in Ethnographic Practice Implications and Advances. Senses and Society, 8(3), 261–67.
- Pink, S. (2009). Doing Sensory Ethnography. London: Sage
- Rakić, T. & Chambers, D. (Eds.). (2012), An introduction to visual research methods in tourism, Oxon & New York: Routledge.
- Seremetakis, N. C. (1996). The Senses Still: Perception and Memory as Material Culture in Modernity. Chicago: University of Chicago Press.
- Seremetakis, N. C. (2019). Sensing the everyday: dialogues from austerity Greece. New York: Routledge.
- Smith, J. (2021). Emotional heritage: visitor engagement at museums and heritage sites. New York: Routledge.
- Smith, L. (2006). Uses of Heritage. New York: Routledge.
- Sterling, C. (2020). Heritage, photography and the affective past, London & New York: Routledge.
- Stoller, P. (1997). Sensuous Scholarship. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
- Skeates, R., & Day, J. (2019). Routledge Handbook of Sensory Archaeology. London: Routledge.
- Urry, J. (2002). The Tourist Gaze 2.0. London: Sage.
- Wang, M., Zhao, M., Lin, M., Cao, W., Zhu, H., & An, N. (2020). Seeking Lost Memories: Application of a new visual methodology for heritage protection. Geographical Review, 110(4), 556–574.
- Waterton, E., & Watson, S. (2010). Culture, heritage and representation: perspectives on visuality and the past. Ashgate Publishing.
- Waterton, E., & Watson, S. (2015). The Palgrave Handbook of Contemporary Heritage Research. New York: Palgrave Macmillan.
- Willen, S. (2007). Exploring ‘Illegal’ and ‘Irregular’ Migrants’ Lived Experiences of Law and State Power. International Migration 45(3), 2–7.
